Projekt NASZE PRAWA-WSPÓLNE SPRAWY powstał w ramach większego projektu - SPLOT Wartości finansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach programu CERV (Citizens, Equality, Rights and Values).

Nasze Stowarzyszenie zrealizuje:  20 warsztatów prawnych dla 20 klas szkół podstawowych i ponadpodstwawowych powiatu hrubieszowskiego 

O CZYM?

o prawach i obowiązkach człowieka, ucznia, Europejczyka

o Karcie Paraw Podstawowych Unii Europejskiej

o tzw. kompetencjach finansowych

KTO PRZEPROWADZI?

• radczyni prawna Małgorzata Dąbek
• adwokatka Magdalena Kusik-Balicka
• adwokatka Olga Nowak-Dziwina

znane Państwu z innych działań edukacji prawnej

W projekcie przygotujemy także:

• artykuły na temat praw i obowiązków dzieci
• Filmowy Konkurs Rodzinny z nagrodami i
• Prawny Poradnik  Filmowy
• materiały projektowe udostępnimy wszystkim szkołom powiatu hrubieszowskiego i w naszych mediach społecznościowych

OBSERWUJCIE nasze media społecznościowe FB:

Stowarzyszenie posiada Standardy ochrony małoletnich, zaś osoby zaangażowane w projekt nie są karane.

Zapraszamy do kontaktu:

email: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

nr tel. +48605085714

Ustawa Kamilka to najczęściej pojawiający się temat rozmów w instytucjach oświatowych i edukacyjnych. Już teraz wiele kwestii jest niewłaściwie rozumianych i niewłaściwie stosowanych.

Ustawa weszła w życie 15.02.2024r. i jej głównym celem jest lepsza ochrona dzieci przed krzywdą przede wszystkim ze strony dorosłych, którzy sprawują nad nimi opiekę oraz określenia zasad bezpiecznych relacji dorosłych z dziećmi oraz procedury interwencji w przypadkach podejrzenia przemocy.

Ze względu na na wagę ustawy oraz konsekwencje karne dla osób nieprzestrzegających jej postanowień narasta wiele obaw i wątpliwości co do jej stosowania.

Trzonem przepisów jest obowiązek wprowadzenia standardów ochrony małoletnich w placówkach oświatowych, opiekuńczych, wychowawczych, podmiotach świadczących usługi hotelarskie oraz turystyczne oraz innych instytucji, które mają kontakt z dziećmi.

Nie ma wzorca Standardów,  należy dostosować je do specyfiki placówki  w każdym jednak przypadku powinny zawierać zasady:

• określające bezpieczne relacje z dzieckiem z określeniem zachowań niedozwolonych,
• podejmowania interwencji w przypadku podejrzenia krzywdzenia dziecka,
• związane z złożeniem zawiadomienia o podejrzeniu przestępstwa wobec dziecka i wyznaczoną osobę odpowiedzialną za złożenie.

Instytucja państwowe i prywatne (np. stowarzyszenia i fundacje) mają obowiązek w toku rekrutacji, jeszcze przed dopuszczeniem danej osoby do pracy z dziećmi, weryfikacji kandydatów w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle seksualnym. Obowiązek ten spoczywa na dyrektorze szkoły, placówki, czy kierowniku innej jednostki oświatowej.

Obowiązek ten dotyczy:

• wyłącznie osób których praca wiąże się bezpośrednio z opieką nad dziećmi, a nie wszystkich, które mogą mieć styczność z dziećmi
• wszystkich bez względu na rodzaj zatrudnienia: wolontariat, zlecenie, umowa o pracę, inne,
• bez względu na formę kontaktu bezpośrednia czy online.

Wiele pytań pojawia się co do konkretnych osób czy grup zawodowych czy one winny być poddawane weryfikacji.

Według oficjalnego stanowiska Ministerstwa Sprawiedliwości nie trzeba dokonywać sprawdzenia np.:

- kierowcy autobusu przewożącego dzieci, jeżeli nie sprawuje nad nimi opieki- z dziećmi jest opiekun,

- osoby która jednorazowo prowadzi lekcję, prelekcję, warsztaty gdy obecny jest nauczyciel,

-woźny, gdy zajmuje się wyłącznie sprzątaniem - nie pomaga dzieciom lub nie sprawuje nad nimi opieki.

Aktualnie wątpliwości co do sposobu w postępowania nauczycieli, opiekunów w określonych sytuacjach, w szczególności związanych z bezpośrednim kontaktem fizycznym z dziećmi. Oczywiście sposób tego kontaktu powinien zostać określony w Standardach, jednak zawsze należy kierować się tym, czy nie dochodzi do czegoś co jest wbrew woli dziecka. Inaczej rzecz ujmując nie chodzi o to, że przedszkolak nie może przytulić się do swojej pani – takiego zakazu nie ma, jednak to dorosły powinien postępować z uważnością. Nauczyciel powinien zawsze kierować się swoim profesjonalnym osądem – słuchać, obserwować i odnotowywać reakcję dziecka, a najlepiej –zapytać o jego zgodę na kontakt fizyczny. Przed przytuleniem, pogłaskaniem czy wzięciem dziecka na kolana, aby na przykład je pocieszyć lub uspokoić, należy zapytać je, czy tego potrzebuje. Należy zachować balans między empatią, koniecznością zaspokojenia potrzeb dziecka np. pocieszenia i obowiązkiem zachowania granic w kontakcie fizycznym. Ważne jest upewnić się czego chce dziecko. 

Problematyczne dla zawodów medycznych jest kwestia badania małego pacjenta np. na obozie czy kolonii, gdy nie może dziecku asystować rodzic. Wskazać należy, że w przypadku świadczeń medycznych obowiązują dotychczasowa przepisy, procedury czy orzecznoctwo związane z ustawą o prawach pacjenta i zawodzie lekarza itp. i w większości przypadków należy stosować takie podejście, jak dotychczas. 

Podstawową kwestią jest tutaj poszanowanie praw pacjenta - godność i intymność dziecka. Podczas badania dziecka obecne mogą być tylko te osoby, które są niezbędne do wykonania badania (np. lekarze, pielęgniarka). Uczestnictwo oraz obecność innych osób możliwa jest tylko za zgodą pacjenta i medyka. W przypadku dziecka taką zgodę może wydać jego opiekun, zaś gdy dziecko ukończyło 16 rok życia również samo dziecko. „Ustawa Kamilka” nie wprowadza zakazu przebywania dziecka i dorosłego sam na sam, zaś badanie wykonywane przez lekarza, pielęgniarkę albo ratownika medycznego dotyczy istotnej sfery prywatności dziecka, którą należy chronić. Rekomenduje się zatem przeprowadzanie badań lekarskich w warunkach zapewniających dziecku prywatność, ale równocześnie pod nadzorem np. za drzwiami opiekuna kolonijnego. Podobnie, jak w przypadku osoby dorosłej, nie będzie dopuszczalne stosowanie monitoringu w miejscu przeprowadzenia badania.

Więcej przydatnych odpowiedzi można znaleźć na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości link: https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc/ustawa-kamilka-wyjasnienia-i-najczesciej-zadawane-pytania.

Osoby małoletnie czyli, te które nie ukończyły 18 roku życia maja prawo  do uzyskiwania i komunikowania informacji w sprawach, które ich dotyczą.  

Według Konwencji Praw Dziecka prawo dostępu do informacji obejmuje: swobodę poszukiwania, otrzymywania i przekazywania informacji oraz idei wszelkiego rodzaju, bez względu na granice, w formie ustnej, pisemnej bądź za pomocą druku, w formie artystycznej lub z wykorzystaniem każdego innego środka przekazu według wyboru dziecka.

Prawo do otrzymywania i przekazywania informacji zapewnia również: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, ustawa o dostępie do informacji publicznej, Europejska Konwencji Praw Człowieka oraz Karta Praw Podstawowych UE.

Karta Praw Podstawowych podkreśla, że dzieci mają prawo do informacji dostosowanej do ich wieku i zapewniającej jej zrozumienie. Obejmuje to informacje dotyczące ich: praw, zdrowia, edukacji, i bezpieczeństwa. Konstytucja RP w art. 74 zapewnia również prawo do informacji na temat środowiska.  

Oznacza to, że instytucje publiczne i prywatne mają obowiązek zapewnienia dzieciom dostępu do informacji. Deklaruje się, że np. sady mają obowiązek upewnienia, czy dziecko otrzymało wszelkie istotne informacje, w sprawach jego dotyczących. Równocześnie państwo powinno zapewniać dzieciom ochronę przed dezinformacją i szkodliwymi treściami. Dotyczy to również  wsparcia oraz promowania aktywnego uczestnictwa dzieci w działaniach społecznych poprzez dostęp do niezbędnych informacji.

W praktyce dzieci, na równi z dorosłymi,  mają prawo występować i pozyskiwać  informację publiczną (np. związaną z działalnością organów władzy i wydatkowaniem  pieniędzy publicznych) zgodnie z zasadami określonych w ustawie.

W pierwszej kolejności wskazać należy, że wprost z przepisu wynika, że prawo dostępu do informacji przysługuje „każdemu”. Oznacza to, że nie ma tu ograniczeń co do: wieku, zdolności do czynności prawnych, miejsca zamieszkania, obywatelstwa czy też posiadania jakiegoś szczególnego interesu. Co więcej nie ma również żadnej szczególnej formy wniosku o udzielanie informacji publicznej, może być nawet w mailu, bez podania imienia czy nazwiska. Na gruncie prawa polskiego problematyczna może być odmowa udzielenia informacji publicznej, bowiem w takiej sytuacji wydawana jest decyzja administracyjna i wówczas dziecko musi być reprezentowane przez swojego przedstawiciela ustawowego. Zdąża się jednak często to, że dzieci otrzymują odmowę dostępu do informacji wyłącznie ze względu na wiek. W takiej sytuacji rekomenduje się napisanie do Rzecznika Praw Dziecka albo Rzecznika Praw Obywatelskich.

Zwrócić należy uwagę również na szczególne uprawniania Młodzieżowych Rad (Gminnych, Powiatowych i Wojewódzkich).  Mogą one:

1. występować do organów wykonawczych z dowolnym pytaniem i wnioskiem dotyczącym gminy (powiatu, województwa) i uzyskiwać na nie odpowiedź w ciągu 30 dni,
2. występować z wnioskiem dotyczącym inicjatywy uchwałodawczej,
3. opiniować uchwały, które dotyczą młodzieży oraz dokumenty strategiczne,
4. wpływać na budżet obywatelski
5. brać udział w debacie nad raportem o stanie gminy.

Prawo do bycia wysłuchanym

Z prawem do pozyskiwania informacji wiąże się również prawo do bycia wysłuchanym wynikające z art. 12 Konwencji o prawach dziecka. Normę tę zawiera również Konstytucja RP i kodeks rodzinny i opiekuńczy. Rodzice przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala, oraz uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne życzenia. Dzieci  zdolne do formułowania własnych poglądów mają prawo do ich wyrażania, w tym w postępowaniach sądowych czy administracyjnych, jeżeli dotyczą one ich praw albo sytuacji. Co więcej według prawa polskiego również organy władzy publicznej, w tym sądy są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka.

Praktyka pokazuje, jednak, że na polu podmiotowości dzieci w prawie polskim i w rodzinie jest jeszcze wiele do zrobienia. W dalszym, bowiem ciągu, w wielu przypadkach obowiązuje dyskryminacyjny pogląd, że: „Dzieci i ryby głosu nie mają”.

Obowiązek opieki nad dzieckiem to jeden z podstawowych obowiązków rodzica. Wynika z
władzy rodzicielskiej, ale nie tylko.
Zasadą jest to, że do ukończenia 18 roku życia to rodzic ponosi odpowiedzialność za swoje
dziecko (wyjątek może dotyczyć kobiet po ukończeniu 16 roku życia, które otrzymały zgodę
sądu na ślub). Inny będzie jednak rodzaj opieki i osobistego nadzoru nad nastolatkiem, inny zaś
nad maluchem w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym.
W przypadku nastolatków rodzic zwykle ponosi odpowiedzialność za szkody wywołane przez
dzieci albo za znaczące zaniedbania opieki ze strony rodzica, co może skutkować odebraniem
władzy rodzicielskiej, albo odpowiedzialnością karną gdy chodzi o przestępstwo porzucenia
dziecka albo znęcania się nad dzieckiem.

Polskie prawo karne i prawo wykroczeń regulują niektóre kwestie związane z pozostawieniem
dziecka samego.

Najbardziej ogólna zasada odnosi się do wszystkich osób, nie tylko do opieki nad dziećmi.
Zgodnie z art. 160 kodeksu karnego odpowiedzialność ponoszą wszyscy, którzy narażają
człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na
zdrowiu.
Oznacza to, że każdy człowiek ma obowiązek unikać narażenia innego człowieka (bez
względu na wiek) na poważne niebezpieczeństwa. Z zasady tej wynika, że :
1. chodzi o każdego człowieka,
2. wszelkie działania albo zaniechania powodujące narażenie na niebezpieczeństwo,
jednak nie oznacza to, że takie niebezpieczeństwo musi nastąpić
3. niebezpieczeństwo jest bezpośrednie –czyli realnie może zajść teraz, a nie w
odległym, bliżej nieokreślonym czasie
4. niebezpieczeństwo jest poważne – grozi utratą życia albo ciężkim uszczerbkiem na
zdrowiu np.: możliwość utraty, wzroku, słuchu, zdolności poruszania się itp.Przestępstwo to może polegać np. na:
⇒pozostawieniu trucizn, leków, ostrych przedmiotów, w sposób umożliwiający ich użycie
przez inne osoby,
⇒pozostawieniu dziecka w rozgrzanym samochodzie,
⇒pozostawieniu kanałów i wykopów bez zabezpieczeń i innych podobnie niebezpiecznych sytuacji.

Kara za narażenie na niebezpieczeństwo sięga 3 lat pozbawienia wolności. W przypadku, gdy
na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną: rodziców, opiekunów, nauczycieli,
którzy narażą na takie niebezpieczeństwo dziecko, kara za narażenie wynosi od 3 miesięcy do
lat 5 pozbawienia wolności.

Podobną karę poniesie osoba, która wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego
poniżej lat 15 albo o osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny osobę tę
porzuca. "Porzucenie” to opuszczenie dziecka, pozostawienie go własnemu losowi, zaprzestanie
troszczenia się o nie, bez zapewnienia jej opieki ze strony innych osób. Porzucenie oznacza
pozostawienie podopiecznego bez opieki, na pewien czas, w którym małoletni jest zdany sam
na siebie. Jest to całkowity brak zainteresowania o los pozostawionego bez opieki dziecka.

Szczególną grupą wiekową są dzieci do 7 roku życia. W ich przypadku przyjmuje się jako
fakt, że są niezdolne do rozpoznania i obronienia się przed niebezpieczeństwem. Dlatego też
ten kto ma obowiązek opieki lub nadzoru nad małoletnim do lat 7 dopuszcza do przebywania
dziecka w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia człowieka, podlega każe za wykroczenie.
W porównaniu z przestępstwem narażenia na niebezpieczeństwo chodzi tu o przypadki
łagodniejsze:
 ⇒„Dopuszczenie do przebywania w okolicznościach niebezpiecznych” to doprowadzanie
do sytuacji, czy warunków, w których zachodzi prawdopodobieństwo nastąpienia
negatywnych konsekwencji
⇒Konsekwencje dotyczą zdrowia, nie zaś życia dziecka
⇒ Niebezpieczeństwo nie musi być bezpośrednie - dziecko nie musi zrobić sobie krzywdy.

Przykładem takiej sytuacji może być pozostawienie dziecka młodszego niż 7 lat samego w
domu np.: wizyta w sklepie, inne załatwienia.

Przypomnieć również należy, że w myśl zasad ruchu drogowego samodzielnie, po drogach
publicznych poruszać może się osoba, która ukończyła 7 lat.

Natomiast młodsze dzieci muszą być pod opieką osoby, która osiągnęła co najmniej 10 lat.

Rodzic nie może zostawiać dziecka samego na drodze publicznej np.: gdy rodzic będzie w
sklepie. Dziecko nie musi zachowywać się w sposób, który zagraża bezpieczeństwu, wystarczy,
że będzie się samodzielnie poruszać np.: po chodniku, po przejściu dla pieszych.

Za pozostawienie dziecka poniżej siedmiu lat na drodze, bez opieki, rodzicowi grozi mandat
w kwocie 5000 złotych.

Konstytucja RP, Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, kodeks pracy zapewnia każdemu wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy.

Oznacza to wolności podejmowania również dodatkowego zatrudnienia oraz zakazu przymuszania do wykonywania pracy. Wyjątkiem w zakresie przymusu są prace nakazane przez sąd np. w ramach ograniczenia wolności. Chodzi tu karę, która polega na dozorowanej wyznaczonej pracy w określonym miejscu i czasie.  

W niektórych przypadkach dowolność tego wyboru, będzie ograniczona poprzez obowiązek posiadania:

• wieku
• określonych kwalifikacji
• wykształcenia czy
• konieczności spełnienia innych warunków niezbędnych do wykonywania określonej pracy.

Prawo do pracy przysługuje wyłącznie osobom, które ukończyły 18 rok życia.

Nie oznacza to jednak, że dzieci nie mogą pracować czy też zarabiać pieniędzy.

Stałe zatrudnianie dzieci do lat 16 jest zakazane, co wynika wprost z Konstytucji. Wyjaśnić należy, że stałe zatrudnienie to takie, które jest wykonywane w pełnym wymiarze czasu pracy określonego dla danego zawodu lub stanowiska.

Dzieci mają możliwości wykonywania pracy i zarabiania pieniędzy w formach wynikających z przepisów: kodeksu pracy i kodeksu cywilnego.

UMOWA O PRACĘ

Młodociani, czyli osoby, które ukończyły 15 rok życia, ale nie weszli jeszcze w dorosłość - nie przekroczyły 18 lat, mogą być zatrudniani na umowę o pracę. Zawarcie takiej umowy wymaga zgody rodziców/opiekunów prawnych oraz spełnienia różnych warunków, w zależności od wieku młodego pracownika.

Wyjątkowo, dopuszczalne jest –zatrudnienie,  w celu przygotowania zawodowego w formie nauki zawodu, młodocianego, który w danym roku kalendarzowym ukończy 15 lat.

W tym przypadku kodeks pracy wskazuje na  warunki między innymi tj. ukończenie szkoły podstawowej- ośmioletniej, zgoda rodziców, pozytywna opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej, w niektórych przykładkach zezwolenie dyrektora szkoły.

Dla zatrudnienia młodocianych wymagane jest świadectwo lekarskie stwierdzające, że praca danego rodzaju nie zagraża ich zdrowiu.

Młodociany może być zatrudniony w celu:

• przygotowania zawodowego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy
• przygotowania zawodowego w formie nauki zawodu
• wykonywania prac lekkich

UMOWY ZLECENIA I O DZIEŁO

Osoby, które ukończyły  13 lat, ale nie skończyły 18 lat, mają tzw. ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

Oznacza to, że będą mogły w sposób ważny zawierać umowy, określone w Kodeksie cywilnym, ale za zgodą rodziców/opiekunów prawnych. Zwykle będą to prace dorywcze w czasie ferii szkolnych czy wakacji, ale mogą też być wykonywane przez cały rok, jeżeli nie wpływa to negatywnie na: obowiązek szkolny, zdrowie czy rozwój dziecka. W przypadku umów cywilnoprawnych rodzice powinni wykazać się szczególną uwagą, bowiem nie ma tu takiej samej ochrony, jak w przypadku umów o pracę.

 Bez zgody rodziców mogą:

• zawierać umowy w zwykłych sprawach życia codziennego (np. drobne zakupy spożywcze),
• samodzielnie rozporządzać swoim zarobkiem i przedmiotami oddanymi im na wyłączną własność.

Prawo do utrzymywania kontaktów z rodzicami jest jednym z najistotniejszych praw dziecka. Jest ono niezależne od władzy rodzicielskiej i oznacza zapewnienie kontaktu dziecka z rodzicem, nawet w przypadku ich rozłączenia i niezamieszkiwania razem.  Prawo to zagwarantowane jest niezależnie od wcześniejszego zawarcia związku małżeńskiego pomiędzy rodzicami, wierzeń religijnych, obywatelstwa, orientacji seksualnej, itd. Kluczowe jest to, by decyzja o kontaktach z obojgiem rodziców lub ich braku była podejmowana z uwzględnieniem najlepszego interesu dziecka.

Kontakty z rodzicami obejmują w szczególności przebywanie dziecka z rodzicami (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej. Wynika to ze związków uczuciowych, jakie wiążą dzieci z ich rodzicami i przede wszystkim jest to prawo dziecka rozłączonego z jednym lub obojgiem rodziców do utrzymywania z nimi regularnych i bezpośrednich kontaktów.

Zakazanie rodzicom osobistej styczności z dzieckiem może być wyjątkowo orzeczone przez sąd. Ma to miejsce gdy np. utrzymywanie przez dziecko osobistych kontaktów z rodzicem zagraża jego życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu czy też wpływa demoralizująco na dziecko.

Jeżeli dziecko przebywa stale u jednego z rodziców, sposób utrzymywania kontaktów z drugim rodzicem, rodzice określają wspólnie, kierując się dobrem i potrzebami dziecka, ale powinni brać pod uwagę także rozsądne życzenia dziecka w tej kwestii.

Jeśli natomiast rodzice nie potrafią porozumieć się co do tego, jak powinny wyglądać ich kontakty z dzieckiem, wówczas rozstrzyga o tym sąd rodzinny. Sąd podczas postępowania o ustalenie kontaktów decyduje o utrzymywaniu kontaktów dziecka z drugim rodzicem. Prowadzi postępowanie dowodowe w tym zakresie, w tym z opinii biegłych psychologów i pedagogów, a następnie decyduje w jaki sposób powinny wyglądać kontakty dziecka z tym z rodziców, z którym na stałe nie przebywa, czyli:

• częstotliwość tych kontaktów
• miejsce kontaktów
• czas trwania kontaktów
• czy konieczna jest obecność drugiego rodzica lub kuratora
• możliwość obecności innych osób podczas kontaktów (np. dziadków czy aktualnej parterki ojca dziecka).

Dziecko ma prawo do kontaktów z rodzicami nawet wtedy, gdy zostało umieszczone w rodzinie zastępczej, czy w domu dziecka.  

Zdarzają się sytuacje, kiedy  dziecko jest pozbawione opieki ze strony swoich rodziców albo nie są oni zdolni należycie z tej opieki się wywiązywać. W takich sytuacjach dziecko wciąż ma prawo do kontaktów osobistych oraz podtrzymywania więzi i pozytywnych relacji z rodzicami biologicznymi, ale także z innymi osobami uprawnionymi do kontaktów. Sąd umieszczając dziecko w rodzinie zastępczej może oczywiście, z uwagi na dobro dziecka zakazać takich kontaktów.

Co z prawem dziecka do odmowy kontaktu z rodzicami? 

W Polsce nie ma określonego wieku, w którym dziecko ma formalne prawo do decydowania o swoich kontaktach z rodzicem. Jednak sądy rodzinne, które prowadzą postępowania o ustalenie kontaktów rodziców z dziećmi, powinny brać pod uwagę zdanie dziecka, zwłaszcza gdy osiągnie ono wiek i dojrzałość, w którym jest w stanie samodzielnie wyrazić swoje potrzeby i pragnienia. Zazwyczaj uznaje się, że dzieci w wieku około 12-13 lat są na tyle dojrzałe, by ich zdanie miało znaczenie przy podejmowaniu decyzji dotyczących ich kontaktów z rodzicami. Należy jednak pamiętać, że to nie wiek i stopień rozwoju dziecka decyduje o tym, czy może odmówić kontaktu z rodzicem. Zdanie dziecka jest ważne, ale ostateczna decyzja należy do sądu, który musi kierować się dobrem dziecka jako najwyższą wartością.