BIULETYN NR 8: Nowe uprawnienia dyrektorów szkół w zakresie stosowania środków oddziaływania wychowawczego

Od dnia 01 września 2022 roku weszła w życie ustawa z  dnia 9 czerwca 2022 roku o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich (Dz.U. z 2022 r. poz. 1700) pozwalająca dyrektorom szkół „karać” uczniów wykazujących przejawy demoralizacji lub dopuszczających się  czynu karalnego.

Temat ten wywołuje w środowisku zarówno pedagogów, jak i prawników dyskusje. Zgodnie z art. 4 ust. 4 wprowadzonej ustawy: „W przypadku gdy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuścił się czynu karalnego na terenie szkoły lub w związku z realizacją obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki, dyrektor tej szkoły może, za zgodą rodziców albo opiekuna nieletniego oraz nieletniego, zastosować, jeżeli jest to wystarczające, środek oddziaływania wychowawczego w postaci pouczenia, ostrzeżenia ustnego albo ostrzeżenia na piśmie, przeproszenia pokrzywdzonego, przywrócenia stanu poprzedniego lub wykonania określonych prac porządkowych na rzecz szkoły. Zastosowanie środka oddziaływania wychowawczego nie wyłącza zastosowania kary określonej w statucie szkoły. Przepisu nie stosuje się w przypadku, gdy nieletni dopuścił się czynu zabronionego wyczerpującego znamiona przestępstwa ściganego z urzędu lub przestępstwa skarbowego”.

Analizując powyższy przepis, w pierwszej kolejności stwierdzić należy, że ukaranie czy też jak określa to przepis, zastosowanie środka oddziaływania wychowawczego przez dyrektora szkoły może być stosowane, tylko wówczas,  gdy rodzice (opiekunowie) oraz sam nieletni  wyrażą na to zgodę. Rekomenduje się, żeby zgoda była utrwalona na piśmie czy to w formie odrębnego, podpisanego oświadczenia czy też w protokole.  

Zasady mają zastosowanie do nieletnich:

> w sprawach o demoralizację – od 10 roku życia do dnia uzyskania pełnoletniości. Co do zasady będzie to dzień 18 urodzin, jednak, jak pełnoletnie traktowane są również kobiety, które ukończyły 16 rok życia i uzyskały zgodę sądu opiekuńczego na zawarcie małżeństwa,

> w sprawach o czyn karalny - od 13 do 17 roku życia. Osoby, które ukończyły 17 lat są traktowane w polskim prawie karnym, jak dorośli, z uwzględnieniem tej okoliczności, że priorytetem jest wychowywanie sprawcy młodocianego.

Sprawy związane z dziećmi poniżej 10 roku życia powinny być kierowane do sądu rodzinnego, zaś gdy mamy do czynienia z czynem karalnym granicą jest nieukończenie 13 roku życia. Jednak ten ostatni przypadek zawsze może być analizowany w aspekcie demoralizacji.

Ukaranie może nastąpić w przypadkach:

> dopuszczenia się czynu karalnego, za wyjątkiem przestępstw ściganych z urzędu lub przestępstw skarbowych,  

>wykazywania przejawów demoralizacji.

Wyjaśnić należy, że czyny karalne to zachowania naruszające przepisy prawa karnego albo prawa wykroczeń, w tym przestępstwa i wykroczenia skarbowe. Przy czym, w przypadku gdy, uczeń dopuszcza się przestępstwa o większym ciężarze gatunkowym, ściganego z urzędu lub przestępstwa skarbowe dyrektor nie jest uprawniony do stosowania środków, ale ma obowiązek zawiadomić o tym policję, prokuraturę ewentualnie również sąd rodzinny. Jakie konkretnie są przestępstwa ścigane z urzędu wskazuje kodeks karny oraz ustawy szczególne i tu może być ważne wsparcie prawnika. W sprawach cięższych postępowanie musi, bowiem odbyć się na zasadach ogólnych czyli sprawę prowadzi: policja, prokurator albo sąd rodzinny.

Bardziej kontrowersyjną i problematyczną kwestią może być ustalenie czy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji. Ustawodawca w art. 4 wprowadzonej ustawy określił, wprawdzie przykładowe okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego, jednak nie jest to katalog zamknięty.  Oznacza to, że inne jeszcze zachowania mogą być uznawane za świadczące o demoralizacji. Wśród wyróżnionych wprost w przepisie są:

• dopuszczenie się czynu zabronionego,
• naruszanie zasad współżycia społecznego,
• uchylanie się od obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki,
• uprawianie nierządu,
• używanie alkoholu, środków odurzających, substancji psychotropowych, ich prekursorów, środków zastępczych lub nowych substancji psychoaktywnych.

Problem, jaki należy tu zauważyć jest taki, że przejawy demoralizacji, przez niektórych mogą być dostrzegane tam gdzie faktycznie ich nie ma, zwłaszcza gdy będzie wchodziła w grę kwestia spojrzenia przez pryzmat własnego światopoglądu. Nie tak znowu dawno zdążało się, że policja kierowała sprawy do sądów rodzinnych w sprawach nieletni aktywistów, którzy angażowali się publicznie, w kwestie kontrowersyjne społecznie. Dlatego też nowa regulacja budzi zastrzeżenia i pytania czy nie będzie stanowić zbyt daleko idącą ingerencję w prawa i wolności, ewentualnie jako narzędzie temperowania: niewygodnych, dociekliwych i niepokornych młodych obywateli. Równie istotna jest obawa, że podjęcie działań w ramach szkoły spowoduje opóźnienie w zastosowaniu rozwiązań specjalistycznych tj. poddanie leczeniu, terapii, izolacji nieletniego od środowiska mu zagrażającego, wydanie postanowień opiekuńczych czy też wdrożeniu innych wymaganych działań.

Uprawnienia dyrektora

W katalogu środków oddziaływania wychowawczego znalazły się: pouczenie, ostrzeżenie ustne albo na piśmie, przeproszenie pokrzywdzonego, przywrócenie stanu poprzedniego lub wykonanie określonych prac porządkowych na rzecz szkoły. Jednak zastosowanie środków z tej puli,  nie wyklucza możliwości zastosowania kar określonych w statucie szkolnym. W związku z tym może pojawić się zagadnienie podwójnego karania za to samo, co budzi wyraźne zaniepokojenie Rzecznika Praw Obywatelskich.

W uzasadnieniu do ustawy, co nie znalazło odzwierciedlenia w samej ustawie, przyjęto krótkie wyjaśnienie, jak należy rozumieć, czy też na czym polega stosowanie poszczególnych środków oddziaływania.

Według ustawodawcy: „Pouczenie polega na wskazaniu nieletniemu niezgodności jego zachowania z obowiązującymi przepisami, w tym również ze statutem szkoły, ze wskazaniem tych przepisów.

Ostrzeżenie polega nie tylko na wskazaniu nieprawidłowego zachowania, lecz dodatkowo powinno zawierać wskazanie, że w przypadku ponownego niepożądanego zachowania zostaną podjęte dalej idące środki, z zawiadomieniem sądu rodzinnego o potrzebie wszczęcia postępowania (…).

Dyrektor będzie mógł również polecić nieletniemu wykonanie prac porządkowych na rzecz szkoły, których rodzaj określi”.

Procedura postępowania

Ustawodawca nie przewidział dla dyrektorów żadnej procedury postępowania, co może być interpretowane, jako konieczność odformalizowania działań. Wydaje się jednak słuszne, że w ramach zainicjowanego postepowania winna zostać sporządzona notatka czy protokół obejmujący oświadczenia rodzica (opiekuna) oraz nieletniego wyrażające zgodę na zastosowanie środka oddziaływania wychowawczego, jako element pozwalający na przeprowadzenie postępowania przez dyrektora szkoły.

Nadto niebagatelne znaczenie ma prawo do obrony rozumiane, jako  prawo do bycia wysłuchanym.  Dlatego ważne jest, również z punktu widzenia celu wychowawczego,  zezwolenie nieletniemu na opowiedzenie o zdarzeniu czy też odniesienie się do sytuacji, która została mu zarzucona.

Z pewnością nieletniemu i jego rodzicom winno zostać przedstawione pisemne ostrzeżenie, jako zastosowany środek oraz winien zostać wdrożony nadzór nad wykonaniem obowiązków przeproszenia pokrzywdzonego, przywrócenia stanu poprzedniego oraz w zakresie prac porządkowych.

Ustawa przewiduje również taką sytuację, że sąd rodzinny, za zgodą nieletniego, może zobowiązać dyrektora szkoły do zastosowania środków oddziaływania wychowawczego. Wówczas szkoła będzie zobowiązana do składania, do sądu rodzinnego, nie rzadziej niż co sześć miesięcy, informacji o podjętych działaniach i  uzyskanych efektach. Gdy skutki będą negatywne informacja będzie musiała być przekazana niezwłocznie.